“Ucubeler Sirki” olarak da bilinen ve 19. yüzyılda yaşayan P.T. Barnum tarafından kurulan sirk sonucunda ortaya çıkan “Barnum Etkisi”, insanların kolayca kandırılmasını sağlayan bir psikolojidir. Düzenlemiş olduğu sirklerde insanları “ucube” olarak tanıtan ve sirke gelen insanları eğlendirmek amaçlı onlara psikolojik baskı uygulayan, aşağılayan ve kolay bir şekilde kandıran P.T. Barnum, dönemin şov dünyasında popüler hale gelmiş insanlardan biridir.
Bu durum aslında insanları farklı kılan ve onlara ait olan özellikleri, normal insanlar gibi düşünmektir. Örneğin bir elinde 6 adet parmağı olan insanı, 5 adet parmağı olan bir insan şeklinde düşünmek Barnum psikolojisidir. Kişilerin kendilerine has olan özelliklerini, tüm insanlara indirgeyebilmek psikolojinin temelidir. Her ne kadar indirgemek mümkün olmasa ve bu insanlar farklı olsa da normal insanların yapabildiklerini yapmak istediklerinde, başarılı olamazlar.
P.T. Barnum yapmış olduğu sirk gösterilerinde ek olarak illüzyon kullanmaktaydı. Bu sayede geniş kitlelerdeki insanları kandırarak ve onlara bariz bir şekilde yalan gösteriler sunarak büyük paralar kazanmaktaydı. İllüzyon gösterileriyle usta bir şovmen olarak adlandırılan P.T., sirklerinde hipnozculardan, falcılardan ve burç yorumcusu gibi kişilerden faydalanarak insanların kandırılmasını sağlamıştır. Toplumda “mistik” olarak varsayılan kişiler aracılığıyla sirk gösterilerine devam eden Barnum, insanların kişilik özelliklerinden yararlanarak onları kullanmış ve kandırmıştır.
Örneğin bir falcıya gittiğiniz zaman mutlaka duyduğunuz cümleler arasında şunlar yer alır:
- İçine kapanık biri olarak gözüküyorsun burada ama aslında sen çok açık sözlü birisin.
- Güvendiğin iki kişi var fakat çevren güvenmediğin insanlarla dolu.
- Altıncı hissin çok kuvvetli, sezgilerine güvenmelisin ama mantığını elden asla bırakma!
- Çok esprili birisin fakat genelde ciddi biri olarak algılanıyorsun.
Bu cümleler iki farklı tezin aynı anda söylenmesi sebebiyle insanlar tarafından doğru olan kısımların dikkate alınması ve falcıya karşı “Gerçekten beni biliyor” algısının yaratılması sonucunda kandırıldığınızı gösterir. İnsan beyni aynı cümle içerisinde bir olumlu ve bir olumsuz tezi algıladığında, olumlu olana yönelir. Beynimiz yaradılış gereği, pozitif düşünceyi benimser. Bu nedenle pek çok falcı bu taktiği kullanarak karşısındaki insanı etkisi altına alır ve insanlar onu “mistik” ya da “bilge” biri haline getirir.
Üniversitede görevli olan Psikolog Bertram Forer, Barnum etkisini kanıtlamak amacıyla bir gün öğrencilerine kişilik testi yapar. Bu kişilik testinde kendilerini tanımlayan ifadelere 1 ile 5 puan arasında puan verilmesi istenir. Kişilik testinin sonucunda puanlar toplanır ve karakter analizi çıkarılır. Test içerisinde herkeste bulunan genel kişilik özellikleri yer alır. “Yalan söylemeyi sevmem.” cümlesi gibi sorulara öğrenciler 1 ile 5 puan arasında bir değerlendirme yapar. Herkeste sıkça rastlanan özelliklere öğrenciler puan verir ve bu araştırmanın sonucunda öğrencilerin tamamı aynı skor sayılarına ulaşır.
Psikolojide de “Kişisel Geçerlilik Etkisi” olarak bilinen bu etki, insanların kolay bir şekilde kandırılmasını sağlamaktadır. Biri sizi etkilemek istediğinde bu etkiyi kullanabilmektedir. Önce olumsuz yargıyı ardından olumlu tezini öne sürdüğünde, sizi gerçekten anladığını ve sizi önemsediğini düşünebilirsiniz. Fakat asıl amaç, sizi etkisi altına almaktır. Eğer karşınızdaki insan size karşı böyle bir algı uyandırıyorsa, ona inanmayın! Sizin hakkınızda tahminler yürütebilir, fakat bu tahminler doğru değilse, yalnızca tek tük doğrular arada yer alıyorsa bilin ki Barnum etkisi altındasınız…
